Proje

Halkla yönetim elele verip kültürel mirasa sahip çıktılar

Bravo Çanakkalelilere

Tarihi Çanakkale evleri, bugüne kadar görülmemiş geniş bir katılımla oluşan ÇEYAP (Çanakkale Evleri Yaşatma Projesi) Tarihi Kent Komisyonu'nun başarılı çalışmalarıyla yok olmaktan kurtuldu. Komisyon tarafından hazırlanan Çanakkale Koruma Planı, Koruma Kurulu tarafından kabul edildi ve belediye meclisinde onaylanarak yürürlüğe girdi.

ÇEYAP tarihi kent Komisyonu, Çanakkale'nin kurucuları olan göçebelerin oturduğu Çay Mahallesi'ni daha yaşanır bir hale getirebilmek için de bir proje hazırlıyor. Bu projeye göre, mahallede konutlar iyileştirilecek, alt yapı hizmeti artırılacak, koruma planları hayata geçirilecek.

Çanakkale, antik çağdan beri süren yapılaşmasıyla geçmişin izlerini günümüze taşıyan tarihi bir kentimiz. İlkçağa ışık tutan yazılı eserlerdeki mitolojik öykü ve savaşların büyük bir bölümü burada geçiyor. Troya bölgesindeki antik şehirler kentin tarihteki önemini günümüzde de gözler önüne seriyor. Özellikle Çanakkale'nin Güneybatı Anadolu Yarımadası'ndaki köyler, arkeolojik açıdan adeta birer laboratuvar görevi görüyorlar.

Kurtuluş Savaşı'nda üstlendiği rol, kentin geçmiş çağlarda sahip olduğu önemi, yakın tarihte de koruduğunu gösteriyor. Çanakkale zaferini anlatan anıt ve şehitlikler kentte birer gurur belgesi olarak yükseliyorlar.

Çanakkale'nin kültürel ve tarihi mirası bu kadarla sınırlı değil. Kent merkeziyle, ilçe ve köylerinde yer alan Osmanlı dönemine ait anıt eserler de geçmişin kültürel zenginliklerini günümüze taşıyorlar. 19. ve 20. yüzyıl konut mimarisinin önemli örnekleri olan kent merkezindeki tarihi evler, düne kadar kaderine terkedilmişken, sivil toplum örgütleri ve kent sakinlerinin çabasıyla koruma altına alındı. Çanakkale'de kent dokusunu korumak ve tarihsel yapıya sahip çıkmak adına 4 yıldan bu yana yürütülen çalışmalar mutlu sonla noktalandı. Hazırlanan koruma planı koruma anlamında Çanakkale ilinin bağlı bulunduğu Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nda kabul edildi. Çanakkale Belediye Meclisi de, olağanüstü toplantıyla bir araya gelerek planı kabul etti. Böylece Çanakkale Evleri'nin birer birer yok olması durdurulmuş oldu.

Çanakkale'nin kurucularının oluşturduğu Çay Mahallesi de, daha yaşanabilir bir hale getirilmek ve güzelleştirilmek amacıyla bir koruma projesiyle yeniden düzenleniyor.

ÇEYAP nasıl ortaya çıktı

Eylül 1994 tarihinde bir grup duyarlı mimar ve plancı Çanakkale tarihi kent mekanlarında inceleme ve araştırma gezilerine başladı. Bu aşamada Çanakkale içinde sivil mimarlık örneği yapıların tescillenmesi ve sit alanı ilanı çalışmalarına başlanması kararı alındı. Amaç, tarihi ve kültürel değerlerin yaşamın içinde yer alması ve kentliler tarafından algılanması ve bu tür değerlere sahip çıkılmasıydı.

Kent içindeki tarihi evleri korumak amacıyla kolları sıvayan Çanakkaleli duyarlı mimar ve plancılar, korumanın açık ve katılımlı bir planlamayla sağlanabileceğini savunarak ekim 1994'de atölye çalışmasına başladılar. Bu çalışma, Çanakkale Evleri Yaşatma Projesi'nin de ilk adımını oluşturdu.

4 ayrı bölgede yapılan inceleme ve raporlar, 14 Ekim 1994 tarihinde Çanakkale Belediyesi, Çanakkale bölgesinin bağlı olduğu Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu ve Mimarlar Odası Çanakkale temsilciliğine iletildi. Bu çalışmadan yaklaşık 4 ay sonra 20 kişiyi bulan tamamen sivil ve yerel "Çanakkale Tarihi Kent Komisyonu" kuruldu ve 1995 yılı nisan ayında ÇEYAP tam anlamıyla ortaya çıktı

ÇEYAP'a katkı sağlayanlar

Çanakkale koruma çalışmalarına "Galata Grubu"nun yanı sıra, Çeyap grubu öğrencileri, Çanakkaleliler, şehircilik ve koruma uzmanları, sanat tarihçileri, arkeologlar, sosyologlar ve ekonomistler, gazeteciler, yazarlar ve fotoğraf sanatçıları gönüllü ve bireysel düzeyde katılım sağladılar.

Ayrıca bu çalışmalara Çanakkale Belediyesi, Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, Çanakkale Sivil İnsiyatifi, Mimarlar Odası Çanakkale Temsilciliği, Edirne Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu, Çanakkale Müze Müdürlüğü, Çanakkale Kadastro Müdürlüğü ve Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Grafik Bölümü ve Fotoğraf Bölümü'nün kurumsal katkı sağlaması, Türkiye'de bugüne kadar örneğine rastlanılmayan bir katılım olgusunu ortaya çıkardı.

Bireysel anlamda 65 kişinin, kurumsal anlamda 9 kuruluşun katılımıyla Çanakkale'nin en canlı ticaret merkezinde, kapısı açık tarihi bir handa (Yalıhan), herkesin eleştirisine açık bir koruma planlanması gerçekleştirildi.

Mor salkım ve zakkum gölgesinde belli periyotlarda 6 kez halk toplantısı yapıldı ve çalışmaların aşamalarıyla ilgili bilgiler sunuldu. Görüşler alındı, haklı eleştiriler değerlendirilmeye alınalarak planlamada revizyonlar yapıldı. Haksız eleştiri yapanlara ise planlamanın doğruluğu anlatılmaya çalışıldı.

Planlama çalışmaları

Çanakkale kentsel sit alanları koruma planlamasında da öncelikle tarihsel dokunun ve korunacak diğer arkeolojik ve doğal alanların sınırları belirlendi. Bu konuda katılımcı plan grubu bir ön çalışma yaptı ve Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'na başvurdu. Kurul yerinde inceleme yaparak önerileriyle birlikte sit sınırlarını tespit etti.

Yeni katılımcı plan grubunun yazılı, çizili, resimlenmiş, fotoğraflanmış belgelerle her tür harita ve mevcut fotoğraflama, gözlem ve anket yöntemleriyle yerinde yapılan tespitlerle bu arşiv daha da zenginleştirildi.

Tüm bu bilgi birikimi analiz paftalarına yansıtılarak planlamaya girdi, oluşturulacak görsel dökümanlar elde edildi. Daha sonra buradan sentezlere varılarak planlamanın ilk kararları oluşturuldu.

Planlarının olgunlaştırılmasında zaman zaman Edirne Koruma Kurulu'nun görüşlerine başvuruldu, gerektiği durumlarda belediyeye brifing verildi.

Sokakların silüetleri

Çanakkale Koruma Planı'nın sokak silüetleri 1995 yaz ayları ve 1996 yaz aylarında yapıldı ve iki aşamada bitirildi. Silüet çalışmalarının esasını oluşturan röleve çalışmalarının asıl yükünü ÇEYAP Öğrenci Grubu üstlendi. 1995 yaz aylarını kapsayan birinci aşama çalışmada Mimarlar Odası İstanbul Şubesi bünyesinde çalışma sürdüren Galata Grubu'ndan aktif katkı ve destek alındı. 1996 yaz aylarını kapsayan ikinci aşama çalışmada ise; genel olarak Çanakkale'de yaşayan (ancak diğer illerde eğitim gören) öğrencilerden aktif katkı ve destek alındı. Birinci aşamada Yalı Caddesi ve Çarşı Caddesi ana aks kabul edilerek 39 pafta sokak silüeti rölevesi hazırlandı. Toplam 76 adet paftadan oluşan sokak silüetlerinin öneri çalışmaları Mimarlar Odası İstanbul Şube Başkanı Prof. Dr. Cengiz Eruzun tarafından yapıldı.

Onay ve sonrası

Başlangıcından bitimine kadar halkla birlikte sürdürülen bu koruma planının onaylanması aşamasında hiç bir sorun yaşanmadı. Önce Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, planı koruma hükümleriyle birlikte kabul etti. Sonra Çanakkale Belediye Meclisi de, tüm kurum ve kişilerin katılımıyla kabul edilen eleştirilerin küçük düzeltmelerini yaptıktan sonra planı onayladı ve  yürürlüğe girmesini sağladı.

Uygulanmakta olan Çanakkale Kentsel Sit Alanları Koruma Planı'nın amaçlanan hedeflere ulaşabilmesi için söz konusu alanda varolan geleneksek ticaret, kültür, eğlence, pansiyon turizmi gibi işlevlerin canlanabilmesi ve alanın  depolama, imalat, toptan ticaret, iş merkezi gibi işlevlerden arındırılması gerekiyor.

Kentsel ve doğal sit sınırları dışında revizyonlar yapılarak koruma alanını olumsuz etkileyen ünitelere bu alanlarda yer verilmesi gerekiyor. Ayrıca koruma alanında park sorununu önlemek amacıyla, alanının dışında ama yakınlarında açık otopark ve kat otoparkları oluşturulması gerekiyor.

Çanakkale Kentsel Sit Alanları Koruma Planı'nın ilk aşaması olan planlama, katılım sayesinde başarıldı.

Uygulamaya başlandı

Projenin ikinci aşaması olan uygulama sürecine de geçildi. 1997 yılı sonunda Çanakkale Belediyesi tarafından 200 ev için imar izni verildi. İmar verilen yerlerden bazılarında tarihi evlerin restorasyonuna başlanırken, yeni yapılan konutlarda da tarihi Çanakkale evlerinin tipik karakteristik özelliklerinin bulunması şartı aranıyor. Bu özellikler Koruma Kurulu ve Belediye Meclis'inde kabul edilen Koruma Planı'nda madde madde belirlenmiş durumda.

Uygulama aşamasına geçilen projenin kısa sürede tamamlanması ve Çanakkale'yi tarihi kimliğine büründürmesi bekleniyor.

Geniş katılımla hayata geçirilen Çanakkale Evleri Yaşatma Projesi, koruma sorunlarına çözüm bekleyen diğer kentlere de örnek gösteriliyor.

Sırada Çay Mahallesi var

ÇEYAP'ın bir başka adımı da Çay Mahallesi'ni Daha Yaşanılır Kılma Projesi oluşturuyor. Çanakkale Koruma Planı sürecinde tespitleri yapıldı ve bu mahallenin sorunlarının sadece fiziksel bir planlama ile çözülemeyeceği tespit edildi. Bu çerçevede sosyal bir çalışmayı da kapsayacak özel bir proje alanı oluşturuldu.

Bu proje fikir olarak ortaya atıldığında ÇEYAP Tarihi Kent Komisyonu tarafından bir rapor hazırlandı ve Çanakkale Belediyesi, mahalle muhtarı, mahalle dernek başkanı ile konuya duyarlı kentlilerin katılımıyla bir ön toplantı yapıldı. Toplantıya katılanlar tarafından rapor ve öneriler kabul edildi ve proje yürütücüsü (koordinatör) arayışına yönelindi. Diğer taraftan bu projeye parasal kaynak arayışına geçildi. Avrupa Topluluğu'na (Europan Commıssıon) 15.11.1996 tarihinde bu yönde bir başvuru yapıldı. Ancak Temmuz 1997'de başvurunun kabul edilmediği bildirildi. Projeye ilgi duyan Yıldız Teknik Üniversitesi-Mimarlık Fakültesi ile Bilkent Üniversitesi Kentsel Tasarım Bölümü öğrencileri 1997 yılında proje çalışmaları yaptılar. Fiziksel planlamayı hedefleyen bu proje çalışmaları ilgili kesimler tarafından incelendi. ÇEYAP Tarihi Kent Komisyonu, şimdi de bu projenin hayata geçirilmesi için çaba sarfediyor.

Çay Mahallesi'nin özellikleri

Çay Mahallesi'nde yaşayan insanların büyük bölümü çingene ve yaşama dair özellikleri dolayısıyla kentin bir alt kültürünü oluşturuyorlar. 1462-1463 yıllarında Çanakkale kentinin çekirdeğini oluşturan Çimenlik Kalesi'nin yapımında (1462-1463 yılları) çalıştıkları ve o tarihte şu andaki mekanlarına yerleştikleri kaydediliyor. 535 yıllık Çanakkale yerlisi olan Çay Mahallesi sakinleri, bölgedeki ilk yerleşik çingene grubu olma ünvanını da taşıyorlar. Bu tarihten günümüze kadar geçen süreye rağmen kendilerine özgü kültürlerini sürdürüyorlar.

Ancak, kentin ilk yerlileri olmalarına rağmen sosyal, toplumsal ve ekonomik açıdan toplum dışı (marjinal) kalan eğitimsiz mahalle sakinleri, en kötü işlerde çalışıyorlar ve yoksulluk içinde yaşıyorlar. Bu durumları yaşamlarını sürdürdükleri mekanlara da yansıyor. Alt yapısız bakımsız sokakların oluşturduğu mahallede baraka konutlarda oturuyorlar. Ancak Çay Mahallesi sakinleri, zor hayat şartlarına rağmen kültürleri gereği hayatlarını neşe içinde sürdürüyorlar.

Çay Mahallesi Projesi her alanda iyileştirmeyi öngörüyor. Proje, sosyal, kültürel ve ekonomik iyileştirme, eğitim ve sağlık hizmetlerinin artırılması, fiziksel planlama, koruma planlaması, istihdam sorununun çözülmesi, barınakların iyileştirilmesi ve alt yapı hizmetlerinin getirilmesi gibi unsurları içeriyor.

Bu projenin en önemli ve kritik amacını ise; kentte farklılıklarıyla bir alt kültür olan bu mahalle insanlarının şen mekanları, değişik şiveleri, inançlarıyla, kendine özgü yaşamsal değerlerini yok etmeden geleceğe taşıyabilmek oluşturuyor.

Proje iki aşamalı olarak hayata geçirilecek. Birinci aşamada; mahallede yaşanan sorunların tespiti ve çözümü yönündeki teorik çalışmalar, ikinci aşamada ise, ortaya çıkan çözümlerin yaşamla örtüşüp uygulanması amaçlanıyor..

* 

Evlerin özellikleri

Böylesine kapsamlı bir çalışmayla koruma altına alınan Çanakkale evleri nasıl bir özelliğe sahip bulunuyor? Proje kapsamındaki yalıların ve konakların karakteristik özellikleri koruma planında belirtiliyor.

Çanakkale'nin tarihi yapılarının genellikle iki katlı olduğu görülüyor. Konak ve yalıların arka cepheye açılan birer avluları bulunuyor. Mutfak, hamam, depo gibi kısımları da avlu cephesine bakıyor. Yola bağlı cephe ortasında yer alan giriş kapısı; giriş holüne, oradan da orta sofaya açılıyor. Avluya açılan kapı, girişin karşısında yer alıyor. Genellikle yarım dönüşle veya U dönüşüyle yükselen merdiven ise üst sofaya açılıyor.

Evlerde ise, üst katlar ana cepheye balkon ve pencere düzeniyle yansıyor. Bazı konutların mutfak, tuvalet gibi bölümleri avluda bulunuyor. Arka bahçesinde de küçük balkon yer alıyor. O dönemlerde yapıda yaşayanların en çok önem verdikleri mekan arka bahçe. Bugün bakımsız durumda olan arka bahçelerin yeni bir düzenlemeye tabi tutulması ve (çocuk bahçesi, yeşil alan, eğlence, hafif ticari fonksiyonlar, sportif kullanım gibi) kamu kullanımına açılması planlanıyor.

Çanakkale yapılarında; taş, kesme, kaba yonu, moloz, astarlı tuğla, ahşap ve kerpiç malzeme kullanıldığı görülüyor. Zeminin sulu olması nedeniyle daha çok taş malzeme tercih edildiği kaydediliyor. Taş, temellerden başlayarak çatı korkuluğuna kadar tüm duvarlarda kullanıldığı gibi, cephelerde kapı, pencere, kemer, alınlıklar, sütun, paye ve başlıkları, geçişlerde konsol taşı ve profilli silmelerin yapılanmasında da kullanılıyor.

Yapılarda çatı genellikle kiremitle örtülüyor. Tek katlı konutlarda ve bazı sıra dükkanlarda; yarım kiremit saçaktan taşarak cepheyi üstten sınırlıyor.

Süslemeler

Çanakkale evlerinin iç duvar ve tavanları ile dış cephelerinde süslemeler bulunuyor. Küçük konutlarda da konak ve yalılarda görüldüğü gibi süsleme, iç ve dış yüzeylerde yer alıyor.

İç mekanlarda, odalarda veya orta sofa duvarlarında kalem işi tekniğiyle gerçekleştirilmiş bezemeler, ahşap malzeme ile meydana getirilmiş profilli tavan köşe geçişleri, konsol çıkmaları ve bir merkezden gelişen kompozisyon kuruluşlarıyla tavan göbekleri bulunuyor.

Küçük konutların bazılarında ahşapla süsleme unsurlarına da rastlanıyor.

Cumbalar

Çanakkale konak ve yalılarının cephesinde üst katta dışa doğru uzanan hacimsel çıkma, plandan kaynaklanan, yapının cephesine hakim bir unsur olarak göze çarpıyor. Bu tür kapalı çıkmalı yapılarda bina üst kat cephesinde üç bölüm yer alıyor. Çıkmanın önde iki, yanda birer dar penceresi bulunuyor. Seyirlik (temaşa) yeri olan bu çıkmalar, büyük yapılarda orta sofaya bağlanıyor.

Her çıkma ve cumba altında taş, tuğla, ahşap veya sıvalı kagir konsollar bulunuyor. Bunların yüzeylerinde ayrıca süslemeler de görülüyor. Bu durum cephelere zengin, estetik bir ifade katıyor.